Культура

Монгольский кочевник: образ жизни, быт, традиции.

10 апреля 2023 1001
Телеканал "Буряад ТВ"

Улан-Удэ, 10 апр – Буряад ТВ.  В современном мире стало не так легко найти кочевников, которые сохранили образ жизни, уклад и обычаи скотоводческой семьи. В поисках традиционной современной номадной семьи я отправился в Монголию. Сегодня эта страна поражает туристов своей уникальностью и самобытностью. Туристический сектор активно развивается и на Восток и на Запад, но цель поездки узнать и показать, как живут современные кочевники и сохранили ли они свой быт.

При помощи монгольских коллег-журналистов я отправился в центральную часть Монголии - в Архангайский аймак в местность Өлзийт сум Ямаат баг, для встречи с молодой семьей кочевников-коневодов. На зимовку эта семья разместилась в 320 километрах от Улан-Батора. Из них 50 километров предстоит преодолеть по бездорожью в бескрайних монгольских степях. Без сопровождения найти стоянку практически невозможно - перепутать направление дороги очень легко, ведь степь очень обманчива и похожа.

Оршон үедэ ажаһуудал байдалаа, малша бүлынгөө заншалнуудые тэрэ хэбээрнь сахижа байһан нүүдэлшэдые олохо гээшэ тиимэ амархан бэшэ. Хүдөө малшадай гуримаар байдаг бүлэ бэдэржэ, Монгол оробоб. Энэ орон өөрсэ маягуудаараа аяншалагшадай гайхал түрүүлнэ. Эндэ аяншалга Зүүн, Баруун тээшээ зэргэ хүгжэнэ, гэбэшье оршон үеын нүүдэлшэд яажа амидаржа байдаг юм, һуудал байдалайнгаа заншалнуудые гээнгүй үлээбэ гээшэ аа гү гэжэ харуулха минии гол зорилгомни байгаа.

Монголой сэдхүүлшэ нүхэдэй туһаламжаар ороной түб дайда руу, тэндэ нүүдэлшэ моришоной залуу бүлэтэй уулзахаяа Өлзийт сум, Ямаат (Үлзытэ, Ямаата) хүрэжэ ошобоб. Энэ бүлэ Улаан-Баатар хотоһоо 320 модо газарта үбэлжөөндөө байгаа. Энэ зайн 50 модониинь оройдоошье зам харгы үгы, юрэл Монголой заха хизааргүй талаар байба. Иимэ газараар харгышангүй ябажа болохогүй, адуушанай һуури оложо ошохоһоо байха, амарханаар замаа төөрихээр, иимэ уужам дайда алишье зүгтэ аб адлиханууд юм.

Из-за дальней дороги мы отправились в путь еще до восхода солнца. Сразу отмечу, что рассветы в зимней степи удивительны. Чарующее багровое солнце завораживает прямо посреди дороги.

Харгы замайнгаа холо һэн хойнонь бидэ үшөө нара гарахаһаа урид замдаа гараһан байгаабди. Үбэлэй талада наранай гараха гайхалтай гэжэ абаһаар хэлэе. Абтайханаар бэе тээшээ татаһан хүри улаан наран замай дундуур сэдьхэлэй байдал сүм эзэлэн харагдана.

Затем солнце поднимается высоко в небо и согревает от степных ветров, которые зимой пробивают одежду насквозь.

Удаань тэрэ дээшээ, үндэртэ дэгдэжэ, хубсаһыемнай нэбтэ үлеэжэ байһан талын һалхинһаа бээрэһэн маанарые дулаасуулһан мэтэ болоно.

«Монгол без коня, что птица без крыльев» - гласит известная монгольская пословица (на монг. - Морьгүй монгол далавчгүй шувуу). И это чистая правда, особенно, когда близко знакомишься с монгольской породой лошадей. Монгольский народ хранит традиции древней и высокой культуры на протяжении множества веков. Отдельное особое отношение у них к своим лошадям. К примеру, уже с 3 лет каждый мальчик получает в подарок коня, и он сопровождает кочевника до конца жизни.

“Моригүй монгол далигүй шубуун хоёр адли” (“Моригүй монгол – далигүй шубуун”) гэжэ монгол орон соогуур дэлгэрэнги оньһон үгэ байдаг. Энэнь одоол үнэн. Энээнэй үнэниие монгол мори хаража, ямархан амитан бэ гэжэ ойлгоод байхадаа мэдэрхэш. Монголой арад урданайнгаа соёлой баялигые хэдэн зуугаад жэлнүүдэй туршада гамтай хадагалжа ябана. Тэдэнэр мориндоо онсо, тон өөрсэ хандасатай. Жэшээлэн хэлэбэл, айлай хүбүүн гурбан наһа хүрэхэдөөл, морин бэлэг абадаг байха юм, тиигэжэ морин эрдэни тэрэ хоёр наһанайнгаа эсэс хүрэтэр үргэлжэ сугтаа һалан һандангүй ябадаг.

Порода монгольской лошади известна со времен Чингисхана. Они мелкорослые. Как и бурятские лошади добывают себе пищу самостоятельно. Характерной особенностью монгольской лошади является выносливость и высокая приспособленность к сильному холоду. Обычная монгольская лошадь может без особого напряжения проходить под всадником изо дня в день по 70-80 км в сутки.

Монгол мориной үүлтэр үшөө Чингисхаанай үеһөө мэдээжэ юм. Бэеэр набтар. Тэдэ буряад морид мэтэ эдихэ хоолоо өөһэдөө саһан дороһоо малтажа эдидэг. Монгол мориной онсо илгаань гэхэдэ, тэдэ шэрхи, эндэхи шанга хүйтэндэ даданхай, тэрэниие дабаха шадалтай морид. Монгол моридой ямарыньшье үдэр бүри үлүү ехээр хүсэ гаргангүй, 70-80 модо дабаха аргатай.

Вообще, монголы очень бережно относятся к животным. Слабый и маленький скот холодными ночами они заносят прямо в юрту, а скот покрупнее укутывают в теплую одежду.

Юрэдөө монголнууд адуу малдаа ехэ гамтайгаар хандадаг. Һула, бишыхан малаа үбэлэй хүйтэндэ һүни гэртээ оруулдаг, ехэ малаа зузаан хубсаһаар орёожо дулаасуулдаг.


К юрте, которая расположилась посреди степи, мы добрались в 12 часов дня, и весь оставшийся день провели в гостях у архангайского коневода Намчингийн Батхүү. Господин Батхүү имеет множество наград и грамот за участие в конных скачках, которые очень популярны в Монголии. В этом году его должны представить к званию «Заслуженный коневод Монголии». Вообще, конные скачки пользуются большой популярностью у монголов, но принять участие в них могут только лошади монгольской породы.

Талын дунда байрлаһан гэртэ үдэрэй 12 сагта хүрэжэ ерээд, тэрэ үдэрэйнгөө үлэһэн сагые Архангайн моришон Намчингийн Батхүүгэйдэ үнгэргэбэбди. Батхүү ноён Монгол орондо ехэ дэлгэрэнги мори урилдаануудта хабаадалсаһанай түлөө олон тоото баярай бэшэгүүдтэй, шангуудтай байба. Энэ жэлдэ тэрээндэ “Монголой габьяата адуушан” гэһэн нэрэ зэргэ олгогдохо ёһотой гэжэ дуулгаба. Мори урилдаанда гансал монгол үүлтэрэй морид хабаадаха ёһотой юм.
1996 ондо мори урилдаанай болон моридые һорихо Федерациин байгуулагдаһаар, Монголдо мори урилдаагаар мүрысөөнүүд эрид хүгжэжэ эхилһэн юм.
Мүнөө моришон бүхэн урилдаанай моридые барижа байхые хүсэдэг болоод байна. Батхүү моришоной хэлэһээр, Монголдо 2 миллион шахуу морид бии юм ха. Урилдаанай морид бусад моридто орходоо богони наһатай. Монгол морид дунда зэргээр 18–25 наһа хүрэдэг. Моришон өөрөө олон тоото кубогууд болон медальнуудһаа гадуур эгээл сэнтэй шан – мүнгэн эмээл, хазаар – сэгнэдэг байха юм. Энэ шан үнгэрһэн зунай нааданда Батхүүдэ барюулагдаһан байба.

После создания в 1996-ом году Федерации конного спорта и тренинга, в Монголии произошел интенсивный скачок развития соревнований. Сегодня каждый коневод старается обзавестись скаковыми лошадьми. По словам господина Батхүү, в Монголии насчитывается около 2 миллионов лошадей. Продолжительность жизни скакунов в сравнении с обычными лошадьми несколько ниже. В среднем монгольские лошади живут 18-25 лет. Сам коневод, несмотря на множество кубков, медалей и наград, считает самым ценным подарком — серебряную уздечку и седло, которые вручили на летних играх «Наадам».

Но вернемся к семье и традициям монголов – гостей встречают в юрте по традиции угощениями. Юрты у современных монголов-кочевников также разделены на две части: мужскую и женскую. Некоторые традиции уже не соблюдаются, например, садиться на пол уже необязательно и гости могут сидеть на табуретке или кровати. В юртах есть спутниковое телевидение и связь, есть генератор и электричество, для поиска животных используют GPS и автотранспорт. Конечно, в отличие от городских детей они умеют управлять хозяйством, и в тоже время стараются жить в ногу со временем.

Монгол бүлэдэ, тэдэнэйнгээ заншалнуудта бусая даа. Тэдэнэр айлшадаа гэртээ угтахадаа, заншалаараа хүндэлжэ угтадаг. Оршон үеын монголнуудай гэр дотороо эрэ, эхэнэр хоёр тала боложо хубаардаг. Харин зарим заншалнуудынь гээрэжэ байнхай, жэшээнь, заатагүй шала дээрэ һууха эрилтэ үгы боложо, һандали дээрэ гү, али орон дээрэ һуужа болохо юм. Гэр соо одон онгосоһоо тодожо абаад харуулдаг телевизор, зайн гал байна, малаа бэдэрхэдээ, тэдэ GPS, автоунаа хэрэглэнэ. Эндэхи хүүгэд хотын хүүгэдтэ орходоо, ажахыдаа бүхы юумэеэ хэжэ һуранхай, тэрэ мүртөө үе сагай хэмжээн соо үндыжэ ябана.

Угощение всегда начинается с хорошо заваренного чая с молоком. В знак уважения чай и все угощения преподносятся гостю обеими руками. С чаем подаются разные молочные продукты. Монголы во время начала разговора обмениваются табакерками, в которых содержится нюхательный табак. Угостившись щепоткой, нужно передать его также, как получили (ладонь в ладонь). Позже хозяева могут предложить архи (молочную водку). Ее обычно подают в серебряной пиале, так как серебро своим белым цветом символизирует чистоту чувств. Кстати, многие монголы носят в дэгэлах (национальная одежда) свои пиалы.

 После чая обычно сразу подаются мясные блюда. Гостям предлагают в основном блюда из баранины. К слову, во время моего визита меня угостили национальной гастрономической изюминкой Монголии - блюдом хорхог из баранины. Особенность этого блюда в том, что оно готовится на камнях в особом металлическом котле. По сказаниям, мясо на камнях было любимым блюдом Чингисхана. Правда, в его времена готовили не в котле, а прямо в шкуре и в земле.

Хүндын эдеэн болбол эдеэшэһэн үдхэн һүтэй сайһаа эхилдэг. Айлшанаа хүндэлжэ сайгаа, бусад эдеэгээ дурадхахадаа, хоёр гараараа барюулдаг юм. Сайтаяа хамта һүөөр хэгдэһэн элдэб эдеэ табилсадаг. Монголнууд хөөрэлдэжэ байха үедөө зугаагай эхин гэжэ хөөргэнүүдээ андалдажа, хамарай тамхи үнэсэдэг юм. Нэгэ шэмхэ тамхи абаһанайнгаа удаа хөөргыень альган соогуураа альгандань дамжуулжа бусаадаг. Тээ байд гээд, һүнэй архи дурадхаха. Архияа мүнгэн аяга соо барюулдаг. Энэнь мүнгэн сагаан үнгөөрөө сэдьхэлэй сэбэрые харуулна гэһэн удхатай юм. Монголнууд ехэнхи ушарта өөрынгөө аяга үбэртөө хэжэ ябадаг заншалтай.

Сай унда ууһанай удаа мяхан табаг табигдана. Эндэ ехэнхидээ хониной мяхан байна. Минии айлшалжа бууһан үдэр намайе монгол эдеэнэй эгээл амтатай, хүндэтэй хорхогоор хүндэлбэ. Энэ хоолоо түмэр мүнэһэн соо халуун шулуу мяхан хоёроо хэжэ бэлдэдэг юм. Иигэжэ бэлдэгдэһэн мяхан Чингисхаанай дуратай хоол байһан юм гэжэ хэлсэдэг байна. Тиихэдэ мяхаяа арһан соонь халуун шулуугаа хэжэ, газарта булаад болгодог байгаа. 

Семья у господина Батхүү состоит из 7 человек, у него две дочки и три сына. Старший сын в этом году собирается поступать в университет. Сам Батхүү очень скромный и немногословный, поэтому взять интервью о семье у такого человека было сложно, но он с живым интересом и удовольствием говорил о лошадях и своем хозяйстве. Помимо лошадей, он разводит пять священных традиционных животных кочевых народов - коз, овец, коров, лошадей и верблюдов.

Батхүүтэн бүлэдөө 7 хүн – хоёр басаган, гурбан хүбүүн. Ехэ хүбүүниинь энэ жэл Ехэ һургуулида орохо гэжэ бэлдэжэ байна. Тэрэ өөрөө олон үгэгүй, томоотой хүн. Тиимэһээ иимэ хүниие хөөрүүлхэ гээшэ хүндэхэн байгаа, гэбэшье морид тухай хөөрэлдөөнэй болоходо, тэрэ айхабтар дуратайгаар хөөрэшэдэг байба. Энэ айлайхи заншалта табан хушуун малаа гүйсэд үсхэбэрилнэ. 

Возле юрты играли соседские дети. На вопрос почему они тут, супруга Жамнямын Орхонтуяа, ответила: «…вести зимой хозяйство одним очень сложно, кочевники часто селятся и кочуют с друзьями, чтобы помогать друг другу в трудные моменты». Кстати, их сосед - лучший друг господина Батхүү, учился с ним и его супругой в одном классе. И оба они были влюблены в Орхонтуяа, но выбрала она Батхүү.

Гэрэйнь газаа хүршэ айлайнь хүүгэд наадажа байна. Эдэ хүүгэд юундэ эндэ ерээд наадажа байна гээшэб гэжэ асуухадамнай, Батхүүгэй нүхэр Жамнямын Орхонтуяа: “...үбэлдөө амяараа ажахыгаа үргэжэ ябаха гээшэ тон хүндэ, тиимэһээ нүүдэлшэд ехэнхидээ нүхэдөөрөө, хүшэр ушарнуудта бэе бэедээ туһатай байха гэжэ хүршэ болон һуурияа түхеэрдэг юм” – гэжэ харюусаба. Хүршэнь хадаа Батхүүгэй эрхим нүхэрынь, наһанайнгаа нүхэртэй эдэ гурбан нэгэ ангида һуража гараһан, хоюулан Орхонтуяада дуратай байһан, тиихэдэ Орхонтуяа Батхүүе шэлэһэн юм.

 Домашние заботы занимают очень много времени, зимними вечерами нужно пристально следить за хозяйством, но современные технологии позволяют намного легче переносить все бытовые трудности. Отмечу, что все традиции монгольская кочевая семья сумела сохранить, и пусть они не пугают Вас, если вы окажетесь в монгольских степях, в монгольской юрте. Гостеприимство Намчингийн Батхүү и Жамнямын Орхонтуяа, оставило очень теплый след в моем сердце. На вопрос какая лошадь самая любимая, господин Батхүү ответил, что такой нет – «…они все любимые…»

Гэрэй ажал хадаа ехэхэн саг эдидэг, үбэлэй сагта малаа һайнаар хараха хэрэгтэй, гэбэшье мүнөө үеын элдэб түхеэрэлгэнүүд энэ ажалыень халта хүнгэдхэнэ гээшэ. Монголой нүүдэлшэ бүлэ бүхы гуримуудаа, заншалнуудаа дууһыень сахижа байдаг байна, гэнтэ Монголой талада монгол айлда орохо ушарай дайралдабал, айһанай хэрэггүй. Намчингийн Батхүү Жамнямын Орхонтуяа хоёрой хүндэмүүшэ заншал минии зүрхэндэ дулаа жэгнэн шэнгээ гэжэ мэдэржэ ябанаб. Шинии эгээ дуратай морин гэжэ асууһамни, “...тиимэ морин үгы, эдэ булта минии эгээ дуратай морид” – гэжэ харюусаба.